2

 Полацкі касьцёл (выгляд з паўночнага захаду)

У гэты час вікарыем полацкага пробашча Леанарда Бараноўскага быў прызначаны вядомы беларускі хрысьціянскі дзяяч Францішак Будзька, намаганьнямі якога пазьней у 1913-1915 гг. у Вільні выходзіла штотыднёвая беларуская каталіцкая газэта “Bielarus”. Ксёндз Францішак не цураўся літаратарскай дзейнасьці, быў аўтарам перакладаў на беларускую мову “Катэхізму” Філякоўскага, “Сьвяты Андрэй Баболя” і “Сьвятая Гісторыя” Шустара ды “Касьцельныя абрады” Банчкоўскага. Займаўся зьбіральніцтвам. Будзька часта езьдзіў па вёсках і мястэчках Полацкага дэканату, дзе як і ў Полацкім касьцёле прамаўляў казаньні па-беларуску.

Ксёндз Францішак Будзька

3

 Абвестка аб спэктаклі "Модны шляхцюк" (1910 г.)

Танцы нашы родныя, беларускія, з жывасьцю каторых ня можа зраўняцца ніводзін танец на сьвеце. Танцоры дзіваў даказвалі, а перад усімі першы танцор і арганізатар тэатра Ігнат Буйніцкі з сваёй танцоркай вязалі, раскідвалі ў круг і злучалі фігуры. А тым часам дудар з цымбалістам ёмка ігралі пад танец, падпяваючы час ад часу. Другі вечар яшчэ лепей прайшоў. Камедыю "Па рэвізіі" ігралі артыстычна, беспадобна.

Абвестка аб спэктаклі "Па рэвізіі" (1911 г.)

Добра вывязаўся з сваёй ролі старшына, стораж і сьведка, пісар іграў як артыста, таксама Пантурчыха і Параска. У харавым сьпеве агульную ўвагу зьвярнуў першы жаноцкі голас у песні "Муж жонку б'ець", голас не надта зычны, але меладыйны, прыятны, і, услухаючыся ў яго, як ён зычэў у гэтай сумнай песні, шчымела сэрца... Песьня так выразна апявае гаротнае жыцьцё маладзіцы на чужыне, што абразы як жывыя становяцца перад вачамі і навяваюць маркотны настрой... 3 дэкламацыі добрае ўражаньне зрабіў у пару сказаны верш "Два майстры" Паўловіча і "Песенька да некаторых маладых людзей" Купалы. Гэта апошняя вызвала надта карыснае ўражаньне. Танцы прайшлі ізноў пад агульныя воплескі і пахвальныя крыкі, а найбольш цікавіў усіх танец "Гняваш". Першай танцорцы публіка паднесла кветкі, а першаму танцору - гадзіньнік з датай вечара ў Полацку. Тэатр беларускі становіцца ўжо, дзякуючы заходу і рупнасці дзядзькі Ігната Буйніцкага, на цвёрдыя падваліны, і выплываюць усё новыя і новыя сілы. За гэтыя стараньні і рупнасьць шчырае дзякуй яму, а калісь, калі прабудзіцца сьвядомасьць ва ўсім беларускім народзе, памяць Ігната Буйніцкага будзе сьвятой для ўсіх. Кажуць, быццам, маніцца ён даць яшчэ спектаклі ў Віцебску і Магілёве, - шчасьць, Божа, яму ў яго вялікай працы. Але ў тых месцах, дзе ўжо бывалі беларускія вечарынкі, трэба, каб мясцовыя беларусы скарысталі з гэтага і далей падтрымлівалі і будавалі зачатую работу: рабілі вечары зь песнямі, танцамі і дэкламацыяй беларускай, каб разьвівалі музыку, шырылі сьвядомасьць. Маем надзею, што наша маладзёж не праміне падняцца гэтай сьвятой працы.”

4

Вацлаў Ластоўскі

Вацлаў Ластоўскі бываў у Полацку неаднойчы. Яго вабіла гісторыя старажытнага гораду. Пэўна ў часе гэтых наведаньняў і была напісаная асноўная частка аповесьці “Лабірынты” пра Сафію і базыльянскі манастыр, што побач зь ёй. Хаця аповесьць надрукаваная пазьней у часопісе “Крывіч”, які выдаваўся ў тагачаснай сталіцы Летувы Коўне (№2, 3, 6 за 1923 год), аднак стылёвыя падабенствы з нашаніўскім артыкулам “Беларускі вечар у Полацку” выразныя.

Будынак былога базыльянскага манастыра, месца дзеяньня аповесьці “Лабірынты”

Тэатар або пэўная частка ягонае трупы 18 кастрычніка яшчэ знаходзіліся ў горадзе, бо захаваўся ліст Ігната Буйніцкага з Полацку ў рэдакцыю газэты “Наша Ніва”, дзе той дзякаваў за дасланыя ноты і шкадаваў з прычыны зьмены складу трупы. Вынікам працы трупы Буйніцкага сталася ўтварэньне ў Полацку асяродку з вучняў мясцовых школаў, якія таксама пачалі арганізоўваць тэатральныя вечарыны (адна зь іх адбылася ў лютым 1911 г).

У 1911 годзе трупа Ігната Буйніцкага зноўку наведала Полацак. У складзе трупы была беларуская паэтка і акторка Алаіза Пашкевіч (Цётка).

Алаіза Пашкевіч-Кайрыс                                            

Алесь Бурбіс

 Разам зь ёй у гастролях бралі ўдзел вядомыя беларускія дзеячы: будучы консул БНР у Маскве Алесь Бурбіс ды будучы старшыня Дзяржпляну БССР Язэп Дыла. Пазьней Дыла ўспамінаў: “31 ліпеня ў памяшканьні полацкага тэатру паказвалі “У зімовы вечар” Элізы Ажэшкі. П’еса карысталася асаблівым посьпехам, бо ўсіх захапляла ўмелая і шчырая ігра паэткі Алаізы Пашкевіч, якая выконвала ролю старое Насты...” Верагодна тады ж Полацак наведаў і вядомы архэоляг, этнограф ды закладальнік беларускага музэю ў Вільні Іван Луцкевіч. Ва ўсялякім выпадку ён прысутнічаў падчас тых самых гастроляў у недалёкай Дзісьне. Натуральна гэты новы візыт умацаваў яшчэ болей беларускі сьвядомы асяродак у Полацку. 

5

Будынак Высакароднага сходу, дзе месьціўся полацкі тэатар (сучасная вул. Войкава) мал. І.Дэйніса

У 1914 годзе ўжо ў Вільні Цётка запрасіла неяк маладую паэтку Канстанцыю Буйлу, кніжка вершаў якой “Курганная кветка” толькі ўбачыла сьвет, да сябе на калдуны. Вось як апісвае тую сустрэчу сама паэтка: “Мы доўга йшлі рознымі вуліцамі, дайшлі да яе доміка, ён быў невялікі, зайшлі ў маленькі пакоік і Цётка адразу пачала клеіць калдуны. Яна сказала мне, што ў Полацку павінна быць адчынена беларуская кнігарня і ў іх ёсьць думка, каб паслаць мяне туды загадчыцай кнігарні (Ідэю гэтую актыўна падтрымаў Максім Багдановіч). Яна гаварыла, што нам трэба згуртаваць моладзь, каб весьці работу асьветніцкую наогул і беларускую таксама ... Я не магла адказаць адразу, мне трэба было напісаць бацькам, параіцца з Уладкаю (Уладыслава Станкевіч – пазьней жонка Янкі Купалы), і я папрасіла даць мне нейкі час на роздум. Мы елі калдуны, пілі чай, потым Цётка праводзіла мяне трошкі, і я паехала да Ўладкі. Празь нейкі час у рэдакцыі “Нашай Нівы” я зноў сустрэлася зь Цёткаю, яна адразу зьвярнулася да мяне з пытаньнем – што я надумала. Я адказала, што згодная ехаць у Полацак. Парывістая Цётка схапіла маю руку і пацалавала яе, як быццам я выказала згоду на нейкі подзьвіг...

Канстанцыя Буйла

Кнігарня ў Полацку была ладная і бадай ці ня першая такая на Беларусі. Знаходзілася яна ў цэнтры горада, недалёка ад сабора [Мікалаеўскага]. Як называлася вуліца – ня памятаю. Кнігарня праіснавала адно лета і сышла вайною 1914 году... Гэта была нашаніўская кнігарня. Чым я там займалася? А усім. Прадавала кніжкі. Памятаю было шмат беларускіх календароў... Былі там кніжкі і іншых аўтараў пра Беларусь, па-польску і па-расейску. Заходзіла ў кнігарню пераважна моладзь: семінарысты, гімназісты, курсісткі. Заходзілі і салдаты. У Полацку ў тую пару шмат было салдатаў. Сярод іх былі і беларусы. Іх таксама брала цікавасьць, што гэта за беларуская кнігарня і што ў ёй прадаецца. Упершыню ж такая кнігарня зьявілася на сьвет. І заходзілі. Мяне там вельмі паважалі... Я ж была ня проста прадавец... На мяне ўсе глядзелі як на літаратара... На паліцах стаяла і мая “Курганная кветка”. Недзе ў 1915 годзе адмыслова для полацкае кнігарні мастак Язэп Драздовіч выляпіў зь гіпсу барэльеф Францішка Скарыны і даслаў яго Буйле. Пазьней гэты барэльеф павандраваў з паэткай у Маскву, дзе экспанаваўся ў Беларускім павільёне на Ўсерасейскай сельскагаспадарчай і саматужна-прамысловай выставе, што адчынілася 15 жніўня 1923 году. Адтуль яго не вярнулі. У верасьні 1915 году немцы зьдзейсьнілі Сьвянцянскі прарыў у выніку якога вайсковыя дзеяньні ахапілі заходнюю частку Беларусі. Толькі вялікімі намаганьнямі і ахвярамі расейскаму вайсковаму кіраўніцтву ўдалося ў кастрычніку стабілізаваць фронт на лініі Нарач – Смаргонь – Баранавічы – Пінск. У гэты час ў Полацку пачалі разгортвацца палявыя шпіталі, памяшканьне было канфіскаванае і кнігарня спыніла сваю працу. Канстанцыя пайшла працаваць рахункаводам у Земскі саюз, які займаўся забесьпячэньнем фронту. Застаўшыяся кніжкі забраў Вацлаў Ластоўскі і перавез іх у Вільню. Тут у Полацку паэтка пазнаёмілася з выпускніком Пятроўскай сельскагаспадарчай акадэміі Віталем Калечыцам, які атрымаў накіраваньне ў горад. Празь нейкі час маладыя вырашылі пабрацца шлюбам. Дакладная дата вянчаньня невядомая, адно пэўна, сталася гэта ў 1916 годзе. Узялі шлюб маладыя ў полацкім падамініканскім касьцеле Маці Божай, што месьціўся на паўночным баку галоўнага гарадзкога пляцу і дзе на той час захоўваліся рэліквіі Сьвятога Андрэя Баболі. Маецца верагоднасьць, што ў часе вянчаньня прысутнічалі Янка Купала (Ян Луцэвіч) і ягоная жонка Ўладыслава, якая была добрай сяброўкай Канстанцыі. 

6

7

Крыніцы:

1. Гарадзіцкі А. “Расказвае сын” // “Літаратура і мастацтва” 26.01.1990 стар. 13

2. Луцкевіч А. За дваццаць пяць гадоў, Вільня, 1928

3. Ляхоўскі У. “Зь гісторыі беларускага маладзёвага руху”// “Супольнасьць”, 1(9)-1999, стар. 12

4. Марціновіч А. “Паўліна, Паўлінка, Журавінка” // “Літаратура і мастацтва” 10.09.1993 стар. 10, 12

5. “Наша Ніва” №15 ад 26.04.1907

6. “Наша Ніва” №26 ад 31.12.1908

7. “Наша Ніва” №40 ад 30.09.1910

8. Содаль У. “Згадкі Канстанцыі Буйло” // “Літаратура і мастацтва” 01.01.1993 стар. 6-7

9. Шляхам гадоў, Мн., 1990, стар.16