2

Актыўнае станаўленне арганізаванага краязнаўчага руху ў канцы 1980-х гадоў у БССР стала натуральнай рэакцыяй грамадства краіны на змены ў палітычным і духоўным жыцці краіны. Яно разглядалася інтэлігенцыяй як сродак навуковага даследавання краю і форма навукова-папулярызатарскай дзейнасці з мэтай актыўна ўплываць на культурнае развіццё сваёй мясцовасці. Вучоныя, даследчыкі, выкладчыкі-гісторыкі праз краязнаўства імкнуліся падыйсці да вырашэння набалелых праблем – фарміравання гістарычнай і нацыянальнай свядомасці, барацьбы супраць вандалізму ў адносінах да помнікаў мінулага, манкурцтва, нігілізму. Прадстаўнікі інтэлігенцыі перыяду “перабудовы” прапаноўвалі адрадзіць традыцыі краязнаўства 1920-х гадоў “на аснове ленінскіх традыцый у краязнаўстве і гістарычнай навуцы” [2. – С.16–22]. Уяўляе цікавасць разглядзець грамадскія таварыствы, утвораныя на Віцебшчыне ў сяр. 1980-гг. Дзейнасць клуба “Узгор’е” ў Віцеблку знайшло адлюстраванне ў навуковым друку [3]. Спынімся на дзейнасці таварыстваў у рэгіянальных цэнтрах Віцебскай вобласці – Оршы, Полацку.

Клуб аматараў гісторыі і даўніны “Повязь” утварыўся летам 1986 г. у г. Орша. Асноўнымі мэтамі з’яўляліся: добраўпарадкаванне помнікаў даўніны, прапаганда гісторыка-культурнай спадчыны. Таварыства мела свой статут, выбарны савет. Так, у суботу-нядзелю ладзіліся талокі, на якіх праводзілася добраўпарадкаванне помнікаў, ачыстка ад смецця і друзу, падрыхтоўка да рэстаўрацыі. Напрыклад, у канцы мая – пачатку чэрвеня ладзіліся талокі ў вв. Смаляны і Браздзетчына. Члены клуба бралі ўдзел у археалагічных раскопках, якія ладзіліся супрацоўнікамі Інстытута гісторыі АН БССР у Оршы. Пры клубе існавалі курсы вывучэння беларускай мовы, гісторыі і культуры. Яны праходзілі кожны аўторак у бібліятэцы на вул. Міра. На пасяджэнні прыходзіла каля дзесяці асоб. Кіраўніком клуба з’яўляўся Сярожкін Алесь Міхайлавіч. У склад актыву ўваходзілі Копцік Ю.А., Шынкевіч А.М.[4].

Грамадская арганізацыя “Маладзік” было створана як гісторыка-культурнае аб’яднанне ў дапамогу рэстаўрацыі і археалагічным раскопкам у г. Полацку ў 1987 г. Арганізатарамі з’яўляліся Арлоў Ул., Сокалаў (будучы Сокалаў-Воюш) С. Сярод найбольш актыўных удзельнікаў можна таксама адзначыць Залілава І., Малашэню Л.В., Глушко С.М. Значную ролю адыгрывалі прадстаўнікі г. Новаполацк, лідэрам фракцыі з’яўляўся Храмцоў В. Гэта група была больш арганізаваная, больш людная, і мела экалагічны накірунак.

Праца грамадскага аб’яднання была размеркавана па некалькіх секцыях: гісторыка-культурнай працы, удзелу ў рэстаўрацыйных работах, археалагічны, пошукавы (збор легенд, паданняў, звестак пра камяні, крыніцы). Удзельнікі таварыства ладзілі сустрэчы з цікавымі людзьмі (Гілевічам Н., Марачкіным, Пазняком З., Навумчык С.), вандравалі па Беларусі (Баруны, Гальшаны, Друя, Камаі, Крэва, Наваградак, Паставы, Опса). Члены таварыства выступілі супраць забудовы ў цэнтральнай частцы горада шматпавярховых будынкаў, якія б непапраўна змянілі б выгляд горада [5].

3

Аматары даўніны ўдзельнічалі ў археалагічных раскопках ў старажытнай частцы горада. У рэстаўрацыйных работах, ці археалагічных раскопках бралі ўдзел як правіла 10–15 чалавек. На пасяджэнні, якія праводзіліся ў будынку карціннай галерэі (на той час Багаяўленскі сабор) прыходзіла 5–6 асоб.

Удзельнікі таварыства бралі актыўны ўдзел у грамадскім жыцці горада і Беларусі: праводзілі святкаванні юбілейных дат (юбілея Полацкай акадэміі, юбілея Хруцкага І. ў в. Захарнічы, на перапахаванні праха Луцкевіча І ў Вільні, выступілі з ініцыятывай аднаўлення помніка 1812 г.).

У канцы 1980-х гг. пачынаецца палітызацыя дзейнасці таварыства. Большая частка членаў клуба (у асноўным прадстаўнікі Новаполацка) сталі членамі БНФ “Адраджэнне”. Некаторая частка асоб, не жадаючых удзельнічаць у палітычнай барацьбе утварылі гістарычны клуб “Вытокі”[6]. Праз гарвыканкам атрымалі памяшканне (падвал будынка гаркама камсамола). Правялі рамонт, актыўна вандравалі па Беларусі. Аднак прыкладна праз год палітызацыя закранула і гэтае аб’яднанне. Скарыстаўшыся тым фактам, што сярод членаў “Вытокаў” было шмат прыхільнікаў БНФ клуб пакінулі без памяшкання. Дзейнасць яго перапынілася.

Аналіз дзейнасці грамадскіх гісторыка-культурных аб’яднанняў Віцебшчыны кан. ХХІ ст. дазваляе зрабіць некаторыя вывады. Мэты дзейнасці рэгіянальных арганізацый супадалі з рэспубліканскімі: адраджэнне і ахова гісторыка-культурнай спадчыны краіны, якія выражаліся ў дапамозе працы археолагам, добраўпарадкаванні помнікаў гісторыі і культуры і памятных месцаў, адраджэнне і развіццё ўжытку беларускай мовы, увага да  экалагічных праблем, развіццё гістарычнай свядомасці і нацыянальнай самасвядомасці праз турысція вандроўку і асветніцкую дзейнасць. Прычынай прыпынення існавання аб’яднанняў стала палітызацыя іх дзейнасці і эканамічны крызіс, які паставіў перад большасцю членаў таварыстваў зусім іншыя задачы.

Не гледзячы на невялікі час існавання арганізацый, рэгіянальныя гісторыка-культурныя аб’яднанні адыгралі значную ролю ў грамадскім і культурным жыцці Віцебшчыны. Дзякуючы дзейнасці клубаў былі выраватаваны некаторыя помнікі гісторыі і культуры, падрыхтаваны да рэстаўрацыі.  Праведзена дапамога археолагам, якія праводзілі раскопкі ў г. Полацку, Оршы, Віцебску. Дзякуючы дзейнасці таварыстваў адбыўся пералом у гарамадскай думцы адносна помнікаў гісторыі і культуры, на хвалі зменаў у палітычным кіраўніцтве краіны змяніліся адносіны да нацыянальнай спадчыны і ў дзяржаўных установах. Клубы сталі школай грамадскай працы для шэрагу іх удзельнікаў. З іх выйшлі найбольш выбітныя дзеячы недзяржаўных арганізацый і ініцыятыў Віцебчшыны нашага часу. Дзейнасць таварыстваў і вынікі іх працы мелі важнае значэнне ў маштабах краіны і адыгралі вялікую ролю ў ахове помнікаў гісторыі і культуры Беларусі, фарміраванні грамадскай супольнасці нашай краіны..

Літаратура

1.Денисюк, О.Л. Неформальные объединения, общественно-политические движения, партии в СССР: предпосылки, становление, развитие (1985-1991) / О.Л. Денисюк. – Минск: БГУ, 2003.

2.Коткин Стефан (Принстон, США). О краеведении и его методологии / С. Коткин // Методология региональных исторических исследований. Материалы международного семинара, Санкт-Петербург, 19–20 июня 2000 г. / РГГУ; Ист.-арх. ин-т; сост.: С.О. Шмидт (гл.ред.) [и др.]– СПб: Нотабене, 2000.

3.Півавар, М.В. Краязнаўчая дзейнасць клуба “Узгор’е” ў Віцебску ў канцы 1980 – пачатку 90-х гадоў / М.В. Півавар // Веснік Віцебскага дзяржаўнага універсітэта. – 2004. – № 4. – С. 10–13.

4.Шынкевіч А.М. “Повязь” – пара станаўлення // ЛП. – 1987. – № 5. – С. 4; Інфармацыя // ЛП (О). – 1989. – № 96. – С. 1; Копцік Ю. Запрашаем на талаку // ЛП. – 1989. – № 103. – С. 4.

5.Інтэрвью з Глушко С.М. (31.07. 2008) // Захоўваецца ў асабістым архіве аўтара.

6.Гісторыка-краязнаўчы клуб пачынае дзейнічаць дзейнічаць // СК. – 1988. – 3.12. – С. 3; Малашэня Л. Клуб “Вытокі”. Закаханых у Бацькаўшчыну цяжкасці не засмучаюць // СК. – 1990. – 1.08. – С. 3; Анкета “Краязнаўцы Віцебшчыны”. Баўтовіч М.М. (22.11. 2006) // Захоўваецца ў асабістым архіве аўтара